VUI QUÊN

Kinh Dịch có quẻ Thuần Đoài bàn về cái vui của trời đất và con người. Quẻ có hai quẻ Đoài đi liền với nhau, từ trong ra ngoài. Đoài có tượng là đầm hồ. Trên Trái đất này, ở đâu có đầm hồ, trên trời dưới nước, gió nước hòa reo, cây cỏ tươi tốt, sinh vật nảy nở, không gì vui bằng, nên đầm hồ là tượng cho niềm vui.

Đoài còn có tượng là người thiếu nữ. Thiếu nữ là bông hoa hé nở của đời người. Hai quẻ Đoài có tượng hai cái hồ nước ở bên nhau, dầm thấm vào nhau, nên vui càng vui; quẻ Đoài còn tượng cho sự cưới xin của con người, gặp quẻ Đoài, người ta nghĩ ngay đến hai chữ “Song hỷ”.

Người xưa đọc quẻ Thuần Đoài, luận rằng: Vui thì hanh thông. Hợp đạo chính thì lợi.

Vui, dĩ nhiên là tốt lành, hanh thông. Nhưng không bất kỳ cái vui nào cũng lợi. Phải hợp với đạo chính thì mới lợi. Thế nào là hợp với đạo chính?

Thành thực ở trong lòng, nhu hòa ở ngoài mặt, thuận với trời, hợp với người, thế là hợp với đạo chính. Đấy không phải đạo lý chung chung. Đấy là thực tế cuộc sống. Giẫm đạp lên con người để vui cho mình, đua xe gây rối loạn trật tự xã hội để làm vui cho mình, nịnh bợ để làm vui cho người, cũng là vui, nhưng vui đấy, mà hại đấy. Tổng hợp những ý đó gọi là đạo Vui. Kinh Dịch có nhiều “Đạo” như thế, chúng tôi đã nói đến đạo Tùy, đạo Giếng, đạo Nhu, đạo Cách… Bây giờ đến đạo Vui.

Không hiểu sao, trong khi “đọc” quẻ Thuần Đoài, tôi luôn nghĩ đến cuộc đời và thơ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương (thế kỷ XVIII).

Bà là người Quỳnh Lưu, Nghệ An. Cha mất khi Xuân Hương mới khoảng 14 tuổi, ở với mẹ tại Cổ Nguyệt Đường, bên hồ Tây (Hà Nội) ngày nay. Bà thông minh, hay chữ, xinh đẹp, đa tình, có nhiều mối tình với các văn nhân đương thời (trong đó có Nguyễn Du).

Thơ Hồ Xuân Hương có hai mảng, ví như hai hồ nước, tượng của quẻ Thuần Đoài. Một là mảng thơ Nôm đặc sắc vừa tả tình tả cảnh vừa tạo ra dấu ấn tính dục của nam nữ, làm thăng hoa cho ngôn ngữ Việt.

Tả bánh trôi:

Thân em thì trắng, phận em tròn
Bảy nổi ba chìm với nước non
Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn
Mà em vẫn giữ tấm lòng son

Với mảng thơ này, bà được vinh danh là Bà chúa thơ Nôm.

Một mảng thơ nữa, mới phát hiện khoảng giữa thế kỷ trước, trong một số bài thơ tả vịnh Hạ Long (lúc ấy gọi là Hoa Phong) và trong tập “Lưu Hương ký” gồm văn thơ trữ tình, ghi chép những cuộc tình bà đã trải qua với giọng thơ vừa phóng khoáng gió mây trăng nước vừa trắc ẩn tự đáy lòng.

Chiếc bách buồn về phận nổi nênh
Giữa dòng ngao ngán nỗi lênh đênh
Lưng khoang tình nghĩa mong đầy đặn
Nửa mạn phong ba luống bập bềnh

Một tài nữ, một thân phận, một đạo vui, hai hồ nước thơ ca bên nhau, dầm thấm cho nhau.

Triết lý về đạo Vui, hay nhất là hai chữ “vui quên”.

Đối với Hồ Xuân Hương, vui thơ ca mà quên thân phận mình. Đối với người quân tử trị nước thì: “Vui vẻ mà đi trước dân, thì dân quên khó nhọc; Vui vẻ mà xông vào chốn nguy hiểm, thì dân quên cái chết mà cũng xông vào; Đạo vui vẻ thật lớn thay; Khuyến khích dân, không gì bằng” (Kinh Dịch).

Phan Bội Châu bàn thêm rằng: Lời giảng chữ Vui (Duyệt) rất hay là ở hai chữ Quên. Một chữ là dân quên khó nhọc. Một chữ là dân quên cái chết. Việc thuận mà vui vẻ làm, đường đời trôi chảy mà vui vẻ đi, chưa phải là cái hiệu quả của đạo Vui. Chỉ duy việc nhọc mà dân vui làm, đường chết mà dân vui đi, mới cho ta hình dung được hiệu quả của đạo Vui. Đâu phải cưỡng bức dân mà được thế?

Vì tâm lý thánh nhân, cốt vì lợi ích của dân mà bất đắc dĩ phải nhọc đến dân, tạm thời tuy mệt nhọc mà yên lành được lâu dài, nên dân không lấy sự nhọc làm nhọc. Vì muốn gây hạnh phúc cho dân, mà bất đắc dĩ phải khiến dân xông vào chốn hiểm nguy, hiểm ở trước mặt mà hạnh phúc theo ở sau lưng, nên dân quên cả cái chết.

Trong ba mươi năm kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, dân ta đã vui quên như thế, làm vườn không nhà trống, phá nhà làm đường, biết bao bà mẹ anh hùng đã rứt ruột tiễn con ra chiến trường. Đạo Vui đến thế, vui quên là thế, lợi biết dường nào? Cái đạo Vui ấy đang là vấn đề thời sự ở trước mắt ta.