CÂY TRE THẦN

Thời Bắc thuộc, sau khi bị tước đoạt hết các tài sản tinh thần bằng văn bản, trong đó có cả Kinh Dịch, người Việt ta có cách lưu giữ lại Kinh Dịch thông qua hiện vật (ví dụ trống đồng), phong tục lối sống, truyện cổ tích và dân ca tục ngữ.

Quẻ Thủy Trạch Tiết là một ví dụ sống động.

Thủy là Nước, Trạch là Đầm. Tượng quẻ là trên đầm có nước, bờ đầm hạn chế, điều tiết số nước chứa trong đầm, cho nên đặt tên là quẻ Tiết. Tiết là Giữ chừng mực, là đến giới hạn nào thì ngừng (tiết chế, tiết độ, tiết kiệm...). Được quẻ này thì cái gì cũng giữ cho vừa phải thì mới tốt, thái quá cũng như bất cập đều xấu cả.

Giữ chừng mực như vậy, thì việc gì cũng hanh thông. Nhưng tiết chế quá, bắt người ta khổ cực thì không ai chịu được lâu, như vậy không còn hanh thông nữa.

Hào 1 và hào 2 quẻ Tiết nhắc nhở: phải điều tiết hành động đúng thời cơ, lấy việc một người làm ví dụ, có lúc không ra khỏi cửa không lỗi, có lúc không ra khỏi cửa thì lại xấu. Cái gì cũng có thời cơ của nó.

Hào 3 và hào 4 nhắc nhở: phải điều tiết hành động có chừng mực. Cái gì không giữ được chừng mực thì sẽ không tránh được than thở, lo âu (hào 3). Cái gì giữ chừng mực thì yên vui (hào 4). Nhưng cái mực ở đây không chung chung, nó phải biến thành số, độ.

Người xưa tóm lại trong 6 chữ Chế số độ, Nghị tiết hạnh. Muốn giữ được chừng mực, hãy thiết chế, định mức thành số, thành chế độ (khuôn khổ phép tắc), nhưng chớ có dừng lại ở đấy, nếu chỉ định mức thành con số và chế độ, thì mới là về hình thức, hãy xem xét biến thành đức hạnh trong đời sống tinh thần, đấy mới là đỉnh cao người quẻ Tiết (Chế là bày đặt ra, định ra; Nghị là xem xét, bình luận).

Chuyện cổ tích dân gian “Cây tre trăm đốt” của ta chính là để lưu giữ tính minh triết này của quẻ Tiết.

Chuyện kể rằng (tóm tắt): Có anh nhà giàu kia hứa với anh Khoai, nếu chăm chỉ làm ăn cho nó thì sẽ gả cô gái Út cho anh. Anh làm cho nó giàu lên, nhưng nó lại định gả cô Út cho gã nhà giàu khác. Anh Khoai vặn hỏi, thì nó bảo anh, vào rừng đẵn cho nó cây tre trăm đốt đem về đây, nó sẽ gả con cho.

Anh Khoai vào rừng, tìm không được cây tre trăm đốt, buồn khóc. Bụt hiện lên hỏi: Vì sao con khóc? Anh kể cho Bụt đầu đuôi, Bụt bảo anh đẵn lấy một trăm đốt tre. Anh đẵn đủ trăm đốt tre, xếp đống mà không biết làm sao nữa. Lại ngồi khóc. Bụt lại hiện lên hỏi và giúp anh hô câu thần chú: “Khắc nhập, khắc nhập”. Trăm đốt tre liền nối vào nhau thành cây tre cao ngất trời.

Khi anh không biết làm thế nào vác tre về, anh lại ngồi khóc. Bụt hiện lên, lại mách câu thần chú: “Khắc xuất”. Tre liền rời ra thành trăm đốt để anh gánh về nhà.

Hai gã nhà giàu đang ăn cỗ cưới, thấy trăm đốt tre thì cười nhạo, chế diễu anh. Anh Khoai hô: “Khắc nhập, khắc nhập !” biến các đốt tre rời rạc thành cây tre trăm đốt, dính luôn hai gã nhà giàu vào tre, khiến nó van lạy anh và hứa anh cứu được thì nó sẽ gả cô Út cho. Anh liền hô “Khắc xuất, khắc xuất !”, trăm đốt tre liền rời ra, và từ đó, Khoai và Út nên vợ nên chồng.

Chuyện “Cây tre trăm đốt” minh họa đầy đủ 6 chữ “Chế số độ, Nghị tiết hạnh” là tinh thần quẻ Tiết. Tiết còn có nghĩa là đốt cây trúc, cây tre. Trăm đốt là số, câu thần chú Nhập, Xuất là độ, sự phản bội của gã nhà giàu và mối tình của chàng Khoai và nàng Út là “Nghị tiết hạnh”. Thật là tài tình.

Nước ta nhiều kỳ Quốc hội nay tập trung bàn cho ra nhiều bộ luật, đó là thời quẻ Tiết của nước ta: thời lập pháp. Tinh thần quẻ Tiết thể hiện trong việc soạn thảo luật; các lĩnh vực đã chừng mực hay chưa, chừng mực ấy đã thể hiện thành con số, thành chế độ, phép tắc hay chưa.

Hào 5 và hào 6 quẻ Tiết nói về giới hạn của chừng mực. Hào 5: trung chính mà giữ chừng mực, thì tiết mà vui vẻ. Hào 6 nói hiện tượng quá chừng mực, cái gì cũng tiết chế, cắt giảm, khiến cho nhân dân khổ sở không chịu được, quá chừng mực mà khổ sở, cứ cố giữ nữa thì xấu, biết hối mà bớt thái quá đi thì khỏi xấu (lời hào). Quẻ Tiết không dừng lại ở việc “chế độ số”. Mà phải tiếp tục “nghị tiết hạnh”. Ví như Luật Giao thông. Độ, số thì phân minh rồi, nhưng vấn đề còn lại là ở người tham gia giao thông, có văn hóa giao thông hay không, là vấn đề phải có nhiều công sức, và phải trả giá.

Phan Bội Châu nói rằng: Thánh nhân sở dĩ bày đặt thế, có phải xuyên tạc, làm cho nhiễu sự đâu... Chẳng qua, đem chân lý mà chỉ vẽ cho người ta, ai hay thì theo, ai dở thì bỏ qua. Tiết hay không tiết, còn tùy ở người biết Dịch.