CHIM HẠC MẸ GÁY, CHIM CON GÁY THEO

Cô đào Phùng Há vừa mãi mãi ra đi ở tuổi 99. Tôi xin phép không gọi "cô" bằng cái danh trang trọng là Nghệ sĩ nhân dân Phùng Há, vì tôi muốn nhắc đến một niềm trang trọng ở thời trẻ chúng tôi, mỗi lần nói đến tên cô đào đứng hàng đầu ngành nghệ thuật cải lương.


Nhắc đến cuộc đời cô đào là nhắc đến mối tình bí ẩn thiêng liêng giữa kép Năm Châu và đào Phùng Há. Bí ẩn và thiêng liêng ở chỗ, mối tình của hai nghệ sĩ tài danh, cả bàn dân thiên hạ đều biết, nhưng không bao giờ được kể ra.

Đối với những người nghiên cứu Kinh Dịch chúng tôi, thì đó là mối tình chỉ có hào 2 quẻ Phong Trạch Trung Phu mới tả được. Số báo LĐCT trước, tôi viết về quẻ Trung Phu mà chưa động đến hào 2, vì muốn dành để nói về mối tình này.

Quẻ Trung Phu nói về niềm tin bắt nguồn từ đức chí thành, gọi tắt là thành tín. Từ thành tín đến tin yêu, thì tình yêu ấy thiêng liêng vô cùng. Chu Văn Vương trong khi bị giam ở ngục Dữu Lý viết Lời quẻ Trung Phu: Trong lòng có đức tin tới mức cảm được heo và cá, tốt như vậy thì lội qua sông lớn được, giữ đạo chính thì lợi.

Đến lượt con thứ của ông là Chu Công Đán soạn lời hào 2 cảm động mà viết rằng: Chim hạc mẹ gáy trong bóng rợp, con nó gáy họa theo. Ta có rượu ngon, cùng chia nhau. Tình cha con tâm đắc đến từng chữ. (Chu Văn Vương trong ngục soạn lời cho 64 quẻ. Chu Công Đán tiếp nối, soạn lời cho 384 hào).

Mối tình giữa hai đào kép tài hoa chính là như thế: Chim hạc mẹ gáy, chim con gáy theo. Rượu ngon cùng chia nhau. Chim hạc mẹ và chim con chỉ là thí dụ về giọng gáy đồng loại, ứng dụng vào con người là “đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu”. Phùng Há xinh đẹp và hát hay, Năm Châu diễn xuất tuyệt trần. Mối tình chưa thổ lộ, thì cô đào trẻ đã lấy chồng.

Năm Châu ra Bắc, nghe tin người tình gặp ngang trái đã dứt duyên, bèn trở vô Nam. Nhưng cô đã lại thuộc về Bạch công tử, người giàu nhất nhì Nam Bộ, bỏ tiền của cho cô mở gánh hát cải lương nổi tiếng Huỳnh Kỳ.

Cứ như vậy, người này bỏ chồng, thì người kia có vợ. Nhưng trên sân khấu, họ vẫn là đôi diễn ăn ý có một không hai.

Năm 1953 là đỉnh cao của mối tình bí ẩn, khi Năm Châu và Phùng Há cùng diễn vở "Mộc Quế Anh", cặp tình trên sân khấu hòa đồng với cặp tình hai diễn viên. Những gì họ không thành trong cuộc sống, thì nay biến thành lời ca tiếng hát và sóng mắt đong đưa. "Rượu ngon cùng chia nhau" ở đây là thành công vang dội của nghệ thuật cải lương.

Ông tổ Hà Lạc là Trần Hy Di tiên sinh có câu thơ dự đoán cái tinh thần hào 2 Trung Phu:

Phong vân ngàn thuở hội này
Tấm lòng vàng đá lộc đầy ngôi cao

.......................(Học Năng dịch).

Không gì đẹp hơn. Nhưng sau đó, Phùng Há lặng lẽ rời gánh hát, để tránh cho cô đào Kim Cúc (bạn mình, vợ Năm Châu) khỏi đau khổ. Một hành động cao thượng của hào 4 quẻ Trung Phu, "con ngựa bỏ bạn mà tiến lên" trong "đêm trăng gần đến rằm" (xem bài số trước có nói về hào 4 này).

Các khán giả Nam Bộ còn thấy mối tình cao sâu đó trong những vở cải lương của soạn giả Năm Châu: "Nợ Dâu", "Men rượu hương tình", "Sân khấu về khuya". Và trong 20 câu cải lương dành riêng cho Phùng Há.

Người viết bài này cùng tiến sĩ Đỗ Tuyết Bảo đã hai lần đến chùa Nghệ Sĩ (Gò Vấp - TP Hồ Chí Minh), nơi có nghĩa trang Nghệ Sĩ, thắp hương trên mộ kép Năm Châu và lặng lẽ đứng trước sinh phần đào Phùng Há, nay đã trở thành phần mộ của bà.