BÔNG SEN TRẮNG

Kinh Dịch có quẻ Thiên Trạch Lý. Thiên là trời, Trạch là đầm (hồ), Lý là lễ, là trên dưới, phải trái phân minh, là trật tự, thứ tự như thiên nhiên: trời uy nghiêm ở trên, đầm hồ vui tươi trinh trắng ở dưới.

Trời là Dương, Đầm là Âm, dương trên âm dưới, âm vui vẻ nhu thuận theo dương, âm dương giao hòa, tạo thành sức mạnh siêu đẳng. Lý còn là Giẫm. Lời quẻ chỉ có 7 chữ Hán, dịch ra tiếng Việt là "Giẫm lên đuôi cọp mà cọp không cắn, hanh thông".


Nghe hoang sơ, đơn giản thế, nhưng là cả một triết lý cao sâu, khái quát một Minh triết: Lấy nhu thắng cương, lấy yếu thắng mạnh. Đó là tính cách Việt, bản lĩnh Việt, sức sống Việt.

Người Việt ta đã mô tả cái thần của quẻ Thiên Trạch Lý bằng câu ca dao sau đây:

Trong đầm gì đẹp bằng sen
Lá xanh bông trắng lại chen nhụy vàng
Nhị vàng bông trắng lá xanh
Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn.

"Trong đầm" là nói vị trí cái đầm, dưới đầm là Đất, trên đầm là Trời, cái đầm ấy, như tấm gương soi tỏ đất trời, tạo ra sự giao hòa nằm giữa Thiên và Địa, và từ đây Nhân sẽ hiện ra. "Gì đẹp bằng sen", hoa sen là biểu tượng cao quý, kết thành tòa sen của đạo Phật. Ở đây trên trời, dưới đầm, nổi lên vừng hoa sen, là Người, biểu tượng cho nguyên lý Dịch học Trời-Đất-Người (Thiên-Địa-Nhân).

Lá xanh bông trắng lại chen nhụy vàng, ba màu xanh, trắng, vàng là màu của Ngũ hành, hành Mộc màu xanh, hành Kim màu trắng, hành Thổ màu vàng, hành Thủy là ở đầm nước, còn hành Hỏa là ánh sáng ở trên trời soi xuống đầm nước. Câu thơ có đủ cả Âm Dương - Ngũ Hành là câu thơ mang đậm sắc thái Kinh Dịch.

Nhị vàng bông trắng lá xanh được nhắc lại lần nữa là để làm nổi bật bông sen trắng. Bông sen trắng là tâm điểm của bức tranh, là tượng cho Người ở giữa Trời Đất.

Bạn Lê Nguyên Cẩn (khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội) phân tích màu trắng của bông sen: “Là màu nguyên, có khi có nghĩa là không có màu gì, và có khi là tổng hòa của các màu, màu trắng là điểm bản lề giữa cái hữu hình và cái vô hình”.

Chúng tôi thêm: Trong quẻ Thiên Trạch Lý, cái hữu hình là tượng trên trời dưới đầm, cái vô hình là nguyên lý dương trên âm dưới, âm dương giao hòa, nhu thắng cương, yếu thắng mạnh.

Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn, chính là một cách nói khác của hình ảnh "giẫm lên đuôi cọp mà cọp không cắn". Thật tuyệt vời, thật đẹp. Bốn chữ gần bùn, mùi bùn có ẩn ý rất sâu. Dịch có giá trị triết học cao quý, tinh hoa của Trời- Đất- Người, nhưng Dịch cũng sống giữa đời thường, xét những việc trong đời sống hàng ngày, và xét rất đủ. Từ việc ăn uống, tu thân, tới việc kiện cáo, xuất quân, trang sức, tề gia, về nhà chồng, tới cách xử sự trong mọi hoàn cảnh, lúc giàu thịnh, lúc gian truân, lúc chờ thời, cả lúc phải bỏ nhà, bỏ nước mà lưu lạc quê người, ăn nhờ ở đậu… (Nguyễn Hiến Lê).

Câu Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn tiềm ẩn hai ý. Một là gần bùn mà hôi tanh mùi bùn, đó là hào 3 quẻ Lý nói về một hạng người vũ phu mà đòi làm ông lớn, chẳng khác nào giẫm lên đuôi cọp, bị nó cắn cho. Hai là gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn, đó là hào 4 quẻ Lý nói về một hạng người có bản lĩnh, vừa biết thận trọng, sợ hãi, vừa khôn ngoan tiến lên, "giẫm lên đuôi cọp mà cọp không cắn".

Đọc và suy ngẫm về quẻ Thiên Trạch Lý, những người nghiên cứu Kinh Dịch thường nghĩ đến Bác Hồ. Cuộc đời Hồ Chí Minh với bản lĩnh lấy nhu thắng cương, lấy yếu thắng mạnh chính là bắt nguồn từ triết lý cao sâu "giẫm lên đuôi cọp, mà cọp không cắn".

Câu ca dao Trong đầm gì đẹp bằng sen phải chăng đi vào tâm thức nhà văn Sơn Tùng khi ông viết tiểu thuyết “Búp sen xanh” về thời tuổi trẻ Hồ Chí Minh. Câu thơ của nhà thơ Bảo Định Giang:

Tháp Mười đẹp nhất hoa sen
Việt Nam đẹp nhất có tên Bác Hồ

đã được truyền tụng và biến thành ca dao mới thật hay.

Hai câu Trong đầm gì đẹp bằng sen và Tháp Mười đẹp nhất hoa sen đứng bên nhau tạo nên một liên tưởng kỳ diệu Thiên Trạch Lý - Bông sen trắng - Hồ Chí Minh.

Nhân kỷ niệm 120 năm ngày sinh của Người, chúng tôi xin kính dâng Người một bức tranh tâm linh từ "Góc nhìn Bát quái".