23. Sơn Địa Bác

Bác là Rơi rụng, Tan mất, là Bóc, Lột bỏ, cho tiêu mòn dần. Tượng quẻ: Trên là Núi, dưới là Đất.

Tiêu mòn, hễ tiến tới (hành động) thì không lợi.

NHL giảng: Theo tượng quẻ, 5 hào âm chiếm chỗ của dương, âm tới lúc cực thịnh, dương chỉ còn một hào, sắp đến lúc tiêu hết. Do đó là quẻ âm thịnh dương suy, gọi là quẻ Bác (Bóc), thuộc về thời tiểu nhân đắc chí hoàn h hành, quân tử coi đấy mà chỉ nên chờ thời, không nên hành động. Chờ thời vì theo luật tự nhiên, âm thịnh cực rồi sẽ suy, dương suy cực rồi sẽ thịnh. Có một cách giảng khác: Quẻ Nội là Khôn, có nghĩa là Thuận, quẻ Ngoại là Cấn, có nghĩa là Ngưng, chỉ. Có nghĩa là hãy thuận theo đạo trời, mà biết dừng đợi, bởi vì đạo trời là hết hao mòn (tiêu) thì sẽ phát sinh (tức) (nói về các hào dương), hết đầy (doanh) thì sẽ trống không (hư), nói về các hào âm trong quẻ này. Còn xét theo tượng quẻ thì quẻ ngoại là Núi, quẻ nội là Đất; vậy núi ở trên đất, đất là nền móng của núi, đất có dày thì núi mới vững. Từ đấy suy ra: Người trên phải lo cho dân an cư lạc nghiệp thì địa vị người trên mới vững. PBC phụ chú: Đương hồi âm thịnh dương suy, tiểu nhân vượng, quân tử bệnh. Lời Thoán bảo rằng: Quân tử tiến tới thì không lợi. Thế thì quân tử ở thời ấy không việc làm hay sao? Không phải. Theo ý Kinh Dịch, cơ suy thường nấp ở lúc thịnh, cơ thịnh thường nấp ở lúc suy. Bác có nghĩa là rụng, trái cây rụng xuống, tuy là bác lạc (bóc, lột), nhưng mà hạt cây chẳng bao lâu ngấm ngầm mọc lên. Quân tử ở thời đại ấy, không phải không việc làm, nhưng làm bằng cách tinh thần (tâm trí), nên âm thầm, chớ nên lòe loẹt, nên kín đáo, chớ nên nhố nhăng. Lão Tử nói rằng có óc khôn mà làm như người ngu, có mưu khéo mà làm như người vụng, có đức thẳng mà làm như người cong. Lão Tử lại có câu: Biết cho thấu cách trống, mà giữ lấy cách mái, biết cho thấu cách trắng, mà giữ lấy cách đen. Những câu ấy chính là thủ đoạn, tác dụng của người quân tử ở thời Bác vậy. Bàn về chữ Quyết ở quẻ Quải và chữ Biến ở quẻ Bác (hai chữ trong Thoán truyện của Khổng Tử), PBC phụ chú: Quẻ Quải là quẻ 5 hào dương tượng cho 5 quân tử quyết trừ một tiểu nhân. Quẻ Bác là quẻ 5 hào âm tượng cho 5 tiểu nhân làm biến một quân tử. Chữ Quyết với chữ Biến, hai chữ khác nhau. Một phương diện thời miêu tả tiểu nhân hại quân tử, mà nói chữ biến. Một phương diện thời miêu tả thủ đoạn quân tử trừ tiểu nhân mà nói chữ quyết. Bởi vì quân tử thường hay mắc bệnh nhân từ, do dự. Nếu không cương quyết thì không trừ nổi tiểu nhân, nên nói chữ quyết. Chỉ còn có một âm (quẻ Quải có 1 hào âm là hào 6), mà phải dùng chữ quyết, do biết tiểu nhân là một giống khó trừ, nên lấy chữ quyết dạy cho quân tử. Chứ như tiểu nhân thời thường dùng âm mưu quỷ kế khiến cho quân tử ngày mòn tháng rụng mà thường đến nỗi quân tử phải biến cách theo nó, tương tự lửa làm hao mòn dầu mà dầu không biết, tằm ăn hết lá mà lá không hay. Đến khi quân tử hết sạch rồi, mà toàn xã hội chỉ thấy tiểu nhân, chính là thủ đoạn tiểu nhân hại quân tử. Thánh nhân ghê gớm cho thủ đoạn ấy, nên nói chữ biến. Chỉ hai chữ khác nhau mà ý nghĩa rất vi diệu, chúng ta há nên đọc qua mà không nghĩ ru? Lời Tượng: Núi tựa vào Đất là quẻ Bác. Người trên (nhà cầm quyền) coi quẻ này mà làm cho dưới được dày (dân được an lạc) thì mới yên chỗ ở.

Hào 1 âm

Như làm hỏng giường từ chân, dần dần diệt đạo chính, xấu. NHL giảng: âm (tiểu nhân) bắt đầu diệt dương (quân tử), cũng như bắt đầu phá (ở đây là cắt, xẻo) cái giường (tượng cho sự nằm yên) từ dưới chân.

Hào 2 âm

Như phá tới thang giường (hoặc then giường, thành giường), diệt đạo chính, xấu. NHL giảng: Nghĩa hào này cũng như hào 1, bọn tiểu nhân đã phá tới thang giường rồi, chưa tới mặt giường.

Hào 3 âm

Phá bỏ bè đảng của mình, không có lỗi. NHL giảng: Hào này cũng là âm nhu, tiểu nhân, nhưng vì ứng với hào dương, quân tử, ở trên cùng, cho nên theo hào đó mà bỏ các hào âm ở dưới nó và trên nó (tức các hào 1, 2, 4), chịu mất lòng với các hào âm này, mà theo đạo chính, thì không lỗi.

Hào 4 âm

Hỏng giường đến tận da người nằm, xấu. NHL giảng: Hào âm này đã lên đến quẻ Ngoại, thế là tiểu nhân đã hoàn h hành, quân tử bị hại quá đau, tai họa bức thiết quá rồi, xấu.

Hào 5 âm

Dắt đám cung nhân như một xâu (đàn) cá (ám chỉ bầy tiểu nhân) lên theo vua (tức theo người quân tử, hào dương trên cùng), vậy là tiểu nhân biết thuận tòng quân tử, không có gì là không lợi. NHL giảng: Hào này làm thủ lãnh bầy âm. Theo nghĩa mấy hào trên, ta tưởng hào này càng phá mạnh người quân tử hơn nữa, nhưng ngược lại, do vị trí hào 5 ở sát với hào 6 dương trên cùng, thân cận với 6, chịu ảnh hưởng của 6, nên dắt cả một bầy âm (tượng là xâu cá, vì cá thuộc loài âm) theo hào 6 quân tử, như bà hậu dắt các cung phi lên theo vua. Vậy là theo đạo chính, không gì là không lợi. Theo PBC "dắt cung nhân lên" chỉ là cách nói ví dụ, ý chính là dắt bầy tiểu nhân thuận theo quân tử, nghĩa là theo đạo chính. PBC phụ chú: Chúng ta đọc Lời hào này, nên biết khổ tâm của thánh nhân vì thế đạo: Quẻ Bác này dương tiêu gần hết, âm trưởng gần cực, theo thiên đạo thì lúc ấy quyền tại âm, theo nhân sự thì lúc ấy quyền tại tiểu nhân. Tuy nhiên, ở thiên đạo vẫn không một ngày nào là không dương, mà thế đạo cũng không một ngày nào là không có quân tử. Còn dương thì mới thành được quốc gia xã hội. Vậy nên, đến hào 5 âm, thánh nhân bỏ nghĩa âm bác dương, mà đặt ra nghĩa âm thừa (thuận) dương. Trên Lời quẻ thì nói rằng: "Tiến tới thì không lợi" là hết sức lo cho quân tử. Lời hào 5 âm lại nói rằng "Không gì là không lợi", là hết sức khuyến miễn cho tiểu nhân. Trên mặt chữ tuy là khuyến miễn cho tiểu nhân, mà trong thâm ý chỉ cốt phù trì cho quân tử, một tấm lòng lo tính cho người quân tử cao sâu đến như thế.

Hào 6 dương

Còn một trái lớn trên cây, không hái xuống ăn (ý nói dương tức quân tử không bao giờ hết). Quân tử ở hào này được quần chúng theo, còn tiểu nhân thì biết rằng nếu diệt hết quân tử tức là phá đổ nhà chúng ở (chúng cũng không còn). NHL giảng: Cả quẻ chỉ mỗi hào này là dương nên ví với trái cây lớn còn lại trên cây, không hái xuống ăn thì có ngày nó sẽ rụng xuống mà mọc mầm, như vậy là đạo quân tử không bao giờ hết. Hào 3 và hào 5 kéo các hào âm khác theo hào dương này nên bảo rằng quân tử được dân chúng theo. Hào dương này ở trên cùng, cũng như cái nhà che cho tất cả các hào âm ở dưới. Nếu bọn tiểu nhân phá nhà đó sập (nghĩa bóng là không còn quân tử thì quốc gia suy vong, chủng tộc tiêu diệt) thì chúng cũng không sống được, không chốn dung thân. Quẻ này nói về thời âm thịnh dương suy, tiểu nhân tàn hại quân tử. Tiểu nhân tuy rất đông, nhưng vẫn có một số (hào 3 và 5) hiểu đạo mà cải tạo mình, đứng về phe quân tử, và khi xã hội lâm nguy thì ủng hộ quân tử. Người quân tử lúc đầu chỉ nên im hơi lặng tiếng mà chờ thời, chuẩn bị cho lúc thịnh trở lại. Đó là luật âm dương trong vũ trụ. PBC phụ chú: Đọc hết quẻ này mới phát minh ra một nghi nghĩa: Nguyên đầu tiên Thuần dương là quẻ Càn, biến một nét dưới cùng thành quẻ Cấu, lại lần lượt biến hết 4 dương thành các quẻ Độn, Bĩ, Quán, biến đến 5 dương thành quẻ Bác, chốc nữa biến hết 6 dương thành quẻ Thuần Khôn. Thế thì trải đoạn Bác qua Khôn, mà nhất là trong lúc quẻ Khôn, chẳng phải là không dương hay sao? Đạo lý đó, các bậc tiên nho Trình Di, Chu Hy đã giải thích phân minh như sau: Nguyên lai có cả âm dương mới thành được vũ trụ, thiên đạo có bao giờ không dương hay không âm đâu? Chỉ tranh nhau ở chốn nhất tiêu, nhất tức (một diệt một sinh), nhưng tiêu, tức hiện ra ở chốn hữu hình thì chúng ta thấy được, tiêu, tức còn nấp nép ở chốn vô hình, thì chúng ta không thấy được... Tỷ như: Quẻ Khôn là quẻ tháng 10, theo trên mặt quẻ, tuy là thuần âm. Nhưng ở trong một tháng 30 ngày, mỗi một ngày thì Dương đã sinh ngầm một phân, chưa đủ ba mươi ngày thì bào thai một dương chưa hoàn mãn. Đến cuối tháng, vừa đủ ba mươi ngày, thì khí dương cũng sinh đầy ba mươi phân, vừa bắt đầu vào tháng Mười Một, thì thấy hào dương xuất hiện mà thành quẻ Phục. Nhưng một hào dương đó, vẫn phôi thai ở lúc còn trong tháng Mười, có bao giờ không dương đâu. Chúng ta hiểu được đạo lý đó, thì biết được đương giữa lúc thiên hạ cực loạn, chính là con nhà trị (dẹp yên) đã sinh ngầm rồi. Vì mắt chúng ta chỉ thấy được ở chốn hữu hình, mà không ai để mắt đến chốn vô hình. Than ôi! Thiên đạo quá bất trắc, nhân sự quá vô thường. Vậy nên chúng ta càng nên nghiên cứu Dịch lý.