22. Sơn Hỏa Bí

Bí là Sức, là Trang sức, làm cho cảnh đẹp thêm. Tượng quẻ: Dưới Núi có Lửa.

Trang sức văn vẻ thì hanh thông; làm việc gì mà chỉ nhờ ở trang sức thì lợi bé nhỏ mà thôi.

NHL giảng: Bí còn được hiểu là văn vẻ, rực rỡ, sáng sủa. Trên là Núi, dưới là Lửa; lửa chiếu sáng mọi vật ở trên núi, như vậy làm cho núi đẹp lên, khác nào trang sức cho núi. Vật gì cũng vậy: có chất, có tinh thần; mà lại thêm văn, hình thức, thì tốt (hanh thông), nhưng nếu chỉ nhờ ở trang sức, mà thành công thì lợi ít thôi. Thoán truyện bàn rộng thêm: âm nhu và dương cương giao với nhau, thay đổi lẫn nhau, đó là cái văn vẻ tự nhiên (thiên văn) của trời; còn cái văn vẻ nhân tạo (nhân văn) thì nên hạn chế (quẻ Cấn ở trên có nghĩa là ngăn, hạn chế), vì tuy nó có công giáo hóa thiên hạ, nhưng nhiều quá thì văn thắng chất, xấu. PBC phụ chú: Khổng Tử nói rằng: Chất phác nhiều hơn văn thì thành người quê mùa, văn hoa nhiều hơn chất thì thành người viết sử. Chỉ duy: Chất vừa xứng với văn, văn vừa xứng với chất, lấy chất làm thể, lấy văn làm dụng, văn chất nhào nhuyễn (trộn trạo) với nhau, vậy mới là quân tử. Lời tượng: Dưới Núi có Lửa là quẻ Bí. Người quân tử coi quẻ này mà làm sáng đẹp những việc nhỏ của chính sự, còn những việc phán xét hình ngục (quan hệ đến sinh mệnh nhân dân) thì chớ có dám quả quyết, khinh suất mà trang sức tô vẽ.

Hào 1 dương

Trang sức, trau chuốt ngón chân (địa vị thấp của mình), bỏ cách sung sướng là ngồi xe mà nên đi bộ (chịu khó nhọc). NHL giảng: Hào này dương cương ở cuối cùng quẻ nội Ly, tức như người có đức sáng suốt mà ở địa vị thấp nhất, chỉ nên trau dồi phẩm hạnh của mình trong địa vị đó (ví như ngón chân, bộ phận thấp nhất trong thân thể) mà an bần, chịu đi bộ, chứ đừng ngồi xe. PBC phụ chú: Đi xe vẫn là vinh, đi chân vẫn là nhục (theo mắt thế tục). Nhưng vinh nhục của người quân tử khác với vinh nhục của thế tục. Quân tử lấy đạo nghĩa làm vinh, lấy bất đạo nghĩa làm nhục. Nếu đi chân mà hợp với đạo nghĩa, thời còn vinh gì hơn?

Hào 2 âm

Trang sức bộ râu. NHL giảng: Hào này làm chủ quẻ nội Ly, có tác dụng trang sức cho quẻ Ly, đặc biệt là cho hào 3 dương ở trên nó. Cho nên ví nó như bộ râu trang sức cho cái cằm (hào 3). Nó phải dựa vào hào 3 mà hành động. Hào 3 tốt thì tác động của hào 2 mới tốt, cũng như phải có cái cằm đẹp thì việc để râu mới thêm đẹp, nếu cằm xấu thì để râu càng thêm khó coi. Nói rộng ra thì bản chất phải tốt, xứng với sự trang sức, chất và văn phải xứng nhau.

Hào 3 dương

Trang sức vậy, đằm thắm vậy, mãi mãi chính bền tốt. NHL giảng: Hào này dương cương, đắc chính, lại ở trên cùng quẻ nội Ly, có cái nghĩa rất văn minh, tượng trưng người có tài, trang sức cho hai hào âm ở trên và dưới nó, tính rất đằm thắm với hai hào âm, vì vậy mà nên coi chừng, đừng say mê vì tư tình, mà phải giữ bền sự chính đáng, thì mới tốt. PBC phụ chú: Thâm ý lời hào này cốt ở mấy chữ mãi mãi, chính bền. Bởi vì, lẽ trong thiên hạ trang sức thì không bao giờ được lâu dài, nước sơn lâu ngày tất cũng phải nhả, sắc (màu) thuốc lâu ngày tất cũng phải phai. Nếu chỉ một mực văn sức mà thôi, thì dầu gia đình nào, xã hội nào, cũng không gì tốt. Nên thánh nhân bảo cho phải mãi mãi chính bền. Nghĩa là trang sức phải lâu dài, giữ đạo chính, mới được tốt.

Hào 4 âm.

Muốn trang sức cho nhau (nhưng không được) chỉ thấy trắng toát. (Hào 4 như) Cưỡi ngựa trắng mà chạy như bay (đuổi kịp hào 1) rốt cuộc cưới nhau được vì kẻ gián cách hai bên (hào 3) mà không phải kẻ cướp (người xấu). (Câu này theo NHL dịch. Còn theo Học Năng: Trang sức cho nhau ư, làm trắng toát cho nhau ư, ngựa trắng hay ư, chẳng phải kẻ cướp mà là người cầu hôn). NHL giảng: Hào 4 âm nhu, ứng với hào 1 dương cương, cả hai đều đắc chính, tình ý hợp nhau, muốn trang sức (làm đẹp) cho nhau, nhưng bị hào 3 ở giữa ngăn cách, nên không trang sức cho nhau được, chỉ thấy trắng toát (trắng nghĩa là không có màu, không trang sức). Mặc dầu bị 3 cản trở, 4 vẫn cố đuổi theo, rốt cuộc 3 vốn cương chính, không phải là xấu, không muốn làm hại 4 và 1, nên cặp này kết hôn được.

Hào 5 âm

Trang sức ở gò, ở vườn. Dùng tấm lụa nhỏ, mỏng, tuy là keo sẻn đấy, có hối thẹn đấy, nhưng sau tốt. NHL giảng: Hào 5, âm nhu, đắc trung, làm chủ quẻ Bí. Vì là âm nhu nên có tính tằn tiện, lo trang sức cái gì hữu dụng như vườn tược thôi, mà lại chỉ dùng tấm lụa nhỏ, mỏng cho đỡ tốn, cho nên bị chê cười. Nhưng như vậy còn hơn là xa hoa, mà biết trọng cái gốc là sự chất phác, cho nên cuối cùng vẫn được tốt lành, đem lại hạnh phúc cho dân. PBC phụ chú: Tên quẻ là Bí, là trang sức, nhưng cả 6 hào, thời không thấy quý trọng sự trang sức, đến hào 5, lại lấy sự chất phác kiệm ước làm hay, đó là thâm ý của thánh nhân muốn cứu cái thời Bí. Người ở thời Bí không sợ người ta không biết trang sức làm đẹp, chỉ sợ người ta làm đẹp quá tay, e cuối cùng thành ra mất sự thanh trong, sinh tục xấu. Nên Lời hào 5 âm nói rằng Trang sức gò, vườn, bó lụa mỏng hẹp. Bởi vì, hào 5 đã đến hồi trang sức cuối cùng (cực bí). Thánh nhân muốn cứu thời, củng cố phong tục, nên phải quy kết bằng cách kiệm, phác.

Hào 6 dương

Trang sức trắng nguyên, không lỗi gì. (Lấy sự chất phác làm trọng, như màu trắng, -không màu mè gì- làm trang sức. Không lỗi) NHL giảng: Hào này là thời cuối cùng của quẻ Bí, trang sức, màu mè đã cùng cực rồi, mà sự vật đến lúc cực thì sẽ phản lại, nên trở lại sự chất phác, không có lỗi gì cả. Trong lịch sử văn học, sau những thời "duy mỹ" quá mức, người ta lại "phục cổ" trở lại lối văn bình dị, tự nhiên thời trước. Đại ý quẻ Bí này là có văn vẻ, có trang sức mới là văn minh, nhưng thánh nhân khuyên vẫn nên trọng chất hơn văn, lấy chất làm Thể, lấy văn làm Dụng, và không nên xa hoa, màu mè quá.