20. Phong Địa Quan

Quan là quan sát, xem xét. Tượng quẻ: Gió đi trên Đất.

Làm mẫu mực cho người ta thấy, như người chủ tế, rửa tay tinh khiết bày lễ là đủ, không cần bày cỗ to, mình chí thành như vậy, người khác xem đấy mà chí thành như mình.

NHL giảng: Theo tượng quẻ, Tốn ở trên, Khôn ở dưới là Gió thổi trên Đất tượng trưng cho sự cổ động khắp mọi loài, hoặc quan sát khắp mọi loài. Lại thêm: hai hào dương ở trên, bốn hào âm ở dưới là dương biểu thị (làm cho thấy, còn gọi là quán) cho âm; âm xem (quan) dương mà theo. Người xưa, trong Lời Thoán, đưa một ví dụ cho ta dễ hiểu: Muốn biểu thị (quán) là mẫu mực cho người khác thấy thì nên có lòng chí thành như người chủ tế, lúc sắp tế, rửa tay cho tinh khiết, đó là điều quan trọng nhất. Còn như dâng cỗ, thuộc về vật chất, nhiều ít không sao, hương hoa cũng cứ tốt. Hào 5 trong quẻ, dương cương, trung chính, chính là người cho thiên hạ trông vào mà cảm hóa theo. Người đó nên coi đạo trời cứ tĩnh lặng, vậy mà bốn mùa vận hành không sai, mà lấy lòng chí thành làm gương cho dân, dạy dân, dân sẽ không ai không phục. Lời Tượng: Người quân tử coi quẻ này mà đi quan sát, kiểm tra các địa phương, xem xét dân tình, để định ra phép tắc giáo hóa nhân dân. PBC dẫn thí dụ cho ta dễ hiểu về Lời tượng: Bậc nguyên thủ đời trước bắt chước tượng Gió đi trên Đất mà tuần tỉnh các địa phương, xem xét tục dân, mà đặt ra chính giáo. Tỷ như: xứ nào suy mạt về nghề nghiệp thì dạy bằng nông tang; xứ nào suy đồi phong hóa thì dạy bằng lễ nghĩa; dân khiếp nhược thì dạy bằng thượng võ; dân hiếu dũng thì dạy bằng thượng văn. Đó là cách Quán của bậc nguyên thủ vậy.

Hào 1 âm

Trẻ con nhìn lên (không hiểu gì), tiểu nhân thì không đáng trách, quân tử mà như vậy thì hối tiếc. NHL giảng: Tên quẻ thì đọc là Quán, tượng của quẻ là người trên (hào 5) biểu thị làm gương cho người dưới. Nhưng xét từng hào thì đọc là Quan, tượng của hào là người dưới xem xét tư cách, hành vi của người trên. Hào 5 dương, đắc trung, làm chủ quẻ, tượng trưng cho người trên, vị nguyên thủ. Hào nào cũng nhìn lên hào 5 cả. Hào 1 ở xa quá, như con nít, tò mò nhìn lên, không hiểu gì cả; nhưng vì là con nít, không đáng trách; người quân tử mà như vậy mới đáng trách.

Hào 2 âm

Nhìn lén, chỉ thích hợp với nết trinh của đàn bà thôi. NHL giảng: Hào này âm nhu, trung, chính, là người con gái có nết trinh, ngó lên hào 5, không thấy được đạo lý của 5, con gái như vậy thì được, người trượng phu mà như thế thì đáng xấu hổ.

Hào 3 âm

Xét bản thân, hành vi của mình; xem nên tiến lên (theo hào 4) hay nên đứng yên, đừng để phải lui xuống (với hào 2). NHL giảng: Hào này bất chính, âm ở vị dương, lại ở trên cùng quẻ Nội, có thể tiến hay thoái. Lời hào khuyên đừng ngó lên hào 5, cứ tự xét bản thân mình, nếu đối phó được với hoàn cảnh thì tiến lên, không thì thôi, như vậy là chưa sai đường lối.

Hào 4 âm

Xem cái vẻ sáng của đất nước mà lợi dụng địa vị thân cận với nguyên thủ. NHL giảng: Hào này âm, đắc chính, ở ngay dưới hào 5, tức là ở địa vị thân với nguyên thủ, (làm quý khách của nguyên thủ) được nguyên thủ tín nhiệm, xem xét đức sáng của nguyên thủ (nguyên thủ thuộc người hiền thì nước mới sáng, vinh quang của nước chính là đức sáng của nguyên thủ) mà bắt chước, đem tài sức ra giúp đời. PBC chỉ rõ: Xem vẻ sáng của nước, chữ Nước có ý nghĩa hay lắm. Bởi vì hào 5 là quốc trưởng, nhất ngôn, nhất động, tất thảy ảnh hưởng tới một nước. Trong nước mà có ảnh hưởng vẻ vang rực rỡ, tuy là văn minh cả một nước, mà thực là nhờ có văn minh của quốc trưởng mà nảy nở ra. Nên nói rằng xem vẻ sáng của Nước, xem Nước tức là xem hào 5 (nguyên thủ) vậy. Lời Tượng của hào còn nhấn mạnh ý nghĩa xem vẻ sáng của nước mà sinh chí hướng muốn hiến thân cho nước (hoặc cho vương triều).

Hào 5 dương

Xét bản thân, hành động của ta hợp với đạo quân tử, như vậy là không có lỗi. (NHL chú thích: Do chữ Hán có cách chấm câu linh động nên câu trên còn có thể hiểu là: Người quân tử ở thời này phải xem bản thân, hành động của ta (tức hào 5) mà noi theo thì không có lỗi). NHL giảng theo câu trên: Hào 5 ngôi chí tôn, cương cường mà trung chính, là bậc quân tử, làm gương cho 4 hào ở dưới, mọi người đều ngó vào. PBC phụ chú: Vì ở thời đại quẻ Quán, bốn âm đang trưởng, hai dương dần tiêu, chính là thời tiểu nhân đắc chí mà nguy hiểm cho quân tử lắm. Nên Lời hào nói rằng: Những người quân tử ở đời (thời) này, tất phải Quan ngã sinh (tự xem xét bản thân), có đức dương cương, trung chính như hào 5 dương, quân tử như thế mới khỏi tội lỗi. Lời Tượng lại phát minh thêm ý nghĩa: tự xem xét mình, há chỉ xem xét mình mà thôi đâu? Bởi vì, hào 5 dương là nguyên thủ của một nước, dân trong một nước, đức dân tối hay sáng, tục dân tốt hay xấu, quan hệ ở bản thân hào 5. 5 tốt thì dân tốt, 5 xấu thì dân xấu. Nên 5 muốn xem tốt xấu ở bản thân, thì phải xem gương tốt xấu ở nơi dân.

Hào 6 dương

Xét bản thân, hành động của nó (của hào 6) hợp với đạo quân tử thì không lỗi. (Theo cách dịch của PBC). NHL giảng: Lời hào này giống lời hào 5, chỉ khác một chữ. Lời hào 5: Xét bản thân, hành động của ta, ta là để nói với hào 4, người thân cận cấp dưới kề sát mình. Lời hào này: Xét bản thân, hành động của nó, nó đây là hào 6, là lời của Chu Công nói về hào 6 như đã nói về các hào 1, 2, 3, 4. Hào trên cùng này cũng là hào dương như hào 5, cũng là quân tử, tuy không ở ngôi chí tôn, nhưng ở trên cao hơn hết, cũng phải làm gương cho các hào âm trông vào. Vì nó có tư cách quân tử, nên không lỗi.