10. Thiên Trạch Lý

▅▅▅▅▅

▅▅▅▅▅

▅▅▅▅▅

▅▅ ▅▅

▅▅▅▅▅

▅▅▅▅▅

 

Lý là Lễ, (trật tự, chế độ, pháp luật, thiên nhiên)

NHL giảng: Trên là dương cương, là Càn, là Trời; dưới là âm nhu, là Đoài, là Đầm (Chằm), vậy là trên dưới phân minh, lại hợp lẽ âm dương, tức là Lễ, là Lý. Có tính âm nhu, vui vẻ đi theo sau dương cương, thì dù người đi trước mình dữ như cọp, cũng tỏ ra hiền từ với mình, cho nên Lời Thoán bảo rằng dẫm lên đuôi cọp mà cọp không cắn, nên hiểu là đi sau cọp, lấy sự nhu thuận vui vẻ mà ứng phó với sự cương cường. (Chữ Hán Lý còn có nghĩa là giày, dẫm). Lời Tượng bảo rằng trên dưới phân minh nghĩa là có tài đức ở trên, kém tài đức ở dưới, thì lòng dân mới không hoang mang (mới định được chí dân) không có sự tranh giành.

Hào 1 dương

Giữ bản chất trong trắng mà ra với đời thì không có lỗi. NHL giảng: Hào 1 này như người mới ra đời, còn giữ được bản chất trong trắng, chưa nhiễm thói đời, vì là hào dương, quân tử, có chí nguyện, cứ giữ chí nguyện mình thì không có lỗi. PBC phụ chú: Nghĩa vụ mình là cốt làm cho xứng đáng một con người, nhưng địa vị mình còn thấp, vậy tùy theo địa vị mình mà làm đúng nghĩa vụ mình, tất phải theo hào 1 dương này. Truyện Tàu ngày xưa có thày Nhan Uyên ở ngõ hẹp, thày Khổng Minh đi cày ở Nam Dương, hai người này rất giỏi mà chưa có nơi dùng, vẫn yên vui nuôi chí mình ở nơi vắng vẻ, chính đúng nghĩa hào này.

Hào 2 dương

Như đi trên đường bằng phẳng, cứ một mình giữ vững đường chính thì tốt. NHL giảng: Hào dương này đắc trung, vẫn là hiền nhân, quân tử, bình thản giữ đạo trung, không để cho lòng rối loạn thì tốt. Tuy có hào 5 ở trên ứng với, nhưng 5 cũng là dương, nên không hợp, không trợ giúp được, cho nên lời hào bảo là một mình, cô độc. Suy ra quẻ Càn, hào 2 và hào 5 cũng dương cả, mà lời hào bảo là 2 và 5 có thể tìm nhau mà làm việc, còn quẻ Lý này thì không, đó là do ý nghĩa quẻ, thời của mỗi quẻ khác nhau nên ý hào khác nhau. Các quẻ khác cũng thế. Theo Chu Hy: kẻ u ẩn gặp lời chiêm đoán này thì chính mà tốt. PBC phụ chú: Lời hào này xem qua thì cũng bình thường nhưng xét kỹ thì thật là một bậc đại trượng phu, mới làm được như lời thày Mạnh: Phú quý bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất. (Hào 2 ở kề cận hào 3 bất trung, bất chính, là tay ỷ quyền thế làm hại đời, nên không được khinh xuất, để khỏi bị dẫn dụ, phải hết sức kín lặng, làm một người u ẩn, chính bền).

Hào 3 âm

Chột, (mà tự phụ là) thấy rõ; thọt (mà tự phụ là) đi nhanh; như vậy thì nguy, như dẫm lên đuôi cọp, bị nó cắn. Đó là kẻ vũ phu mà đòi làm việc của ông vua lớn. NHL giảng: Hào này âm nhu mà ở ngôi (vị) dương cương, bất chính, bất trung, trên dưới đều hào dương cả, không lượng tài mình kém (âm) mà đua đòi theo các hào dương, không khác người thọt tự khoe là đi nhanh, đó là một hạng vũ phu mà đòi làm một ông vua lớn,, sẽ gặp hoạ, như dẫm lên đuôi cọp, bị cọp cắn.

Hào 4 dương

Dẫm lên đuôi cọp, nhưng biết sợ hãi, nên sẽ tốt. NHL giảng: Hào này, dương mà ở vị âm, cũng bất trung bất chính như hào 3, cũng ở sau một hào dương cương, cũng như dẫm lên đuôi cọp, nhưng hào 3 hung, hào 4 cát, chỉ do lẽ: hào 3 bản chất nhu, tài kém, u mê mà ở vị dương, chí hăng; còn hào 4, bản chất cương, có tài, sáng suốt mà ở vị âm, biết sợ hãi, thận trọng. PBC phụ chú: Xem hai hào này cũng rõ được một lẽ biến hóa ở trong Dịch học. Thông thường, các Ngôi vị hào biểu hiện cái bản chất của hào, còn Thể hào biểu hiện cái chí hướng của hào; duy hai hào này thì khác, Thể hào biểu hiện cái bản chất, Ngôi vị hào biểu hiện cái chí hướng.

Hào 5 dương

Quyết tâm hành động quá, thì tuy chính đáng cũng có thể nguy. NHL giảng: Hào 5 đắc chính, đắc trung, rất tốt, nhưng ở địa vị chí tôn trong thời Lý (nói về cách ở đời) thì e có lòng cương quyết quá mà tự thị, ỷ thế, mà hóa nguy. Theo PBC: cái nguy là ở chỗ dễ thành chuyên chế, độc tài. Dù cương minh đến thế nào, tôn quý đến thế nào, mà cứ một mực quyết lý (hành động, dẫm, xéo) hoài, cũng là nguy hiểm.

Hào 6 dương

Xem cách ăn ở để đoán họa cát, nếu trọn vẹn (NHL dịch: nếu hoàn toàn không phạm khuyết điểm) thì rất tốt. NHL giảng: Đây là cuối quẻ, kết thúc cách ăn ở trong đời người, nên Lời hào diễn ý nghĩa của toàn quẻ chứ không diễn ý nghĩa của hào cuối. Đây là ngoại lệ, giống như quẻ Tiểu Súc. Quẻ này tên là Lý có nghĩa là Lễ, là dẫm lên, nhưng cả 6 hào đều nói về cách ăn ở trong suốt đời người: mới ra đời thì phải giữ tĩnh chất trong trắng, chất phác, rồi sau giữ vững đường chính (hào 2), biết sức mình, đừng tự phụ (hào 3) để tránh nguy, biết thận trọng sợ hãi thì tốt (hào 4), khi ở địa vị cao nhất, đừng ỷ thế mà cương quyết quá (hào 5) cách ăn ở được như vậy cho tới cuối đời thì tốt không gì bằng. Chúng ta để ý: Quẻ này cũng chỉ một hào âm mà không có nghĩa "thống lĩnh quần dương" như quẻ Tiểu Súc. Cái nghĩa biến dịch là như vậy.